Akademik Tezlerde Güvenilirlik Analizi Süreci

Akademik bir tez, yalnızca iyi kurgulanmış bir araştırma sorusunu ve sağlam bir tasarımı değil; ölçüm araçlarının tutarlılığını da ikna edici biçimde göstermelidir. Güvenilirlik (reliability), basitçe “rastgele ölçüm hatasının düşük olması” demektir; yani bir ölçek aynı yapıyı benzer koşullarda tekrar ölçtüğünde benzer sonuçlar verebilmelidir. Güvenilirlik geçerliği garanti etmez; ancak geçerlik de güvenilirlik olmadan kurulamaz. Tezlerde en sık görülen hata, “Cronbach’s α=.70 üzeri → tamamdır” şeklindeki refleks yaklaşımdır. Oysa α tek başına yetmez: tek boyutluluk varsayımı, madde eş-varyansı, puan türü (Likert/ordinal), madde sayısı, örneklem büyüklüğü ve ölçekteki ters kodlu maddeler gibi unsurlar analizi doğrudan etkiler. Bu kapsamlı yazı, güvenilirlik analizini uçtan uca, tez formatına uygun bir yol haritasıyla sunar: klasik test kuramından (CTT) başlayıp McDonald’s ω, bifaktör ve ω_h, bileşik güvenirlik (CR), test–tekrar test, yarım test (split-half) ve Spearman–Brown, kodlayıcılar arası uyum (κ/ICC), genellenebilirlik kuramı (G-theory), IRT bilgi fonksiyonları ve diferansiyel madde fonksiyonu (DIF) dahil olmak üzere modern yaklaşımlara ilerleriz. Her başlıkta örnek olaylar, raporlama kalıpları, GA (güven aralıkları), karar ağaçları ve yazılım ipuçları yer alır.

---

1) Kavramsal Çerçeve: Güvenilirlik, Hata ve Tek Boyutluluk

• Gözlenen puan = Gerçek puan + Hata. Güvenilirlik, varyansın ne kadarının “gerçek puana” ait olduğunu gösterir.

• İç tutarlılık (madde içi anlaşma), zaman kararlılığı (test–tekrar test), puanlayıcı uyumu (inter-rater) ve genellenebilirlik boyutlarını ayırın.

• Tek boyutluluk: α/ω gibi katsayıların anlamlı olması için ölçeğin tek baskın yapıyı ölçmesi beklenir. Bu, AFA/DFA ile kontrol edilmelidir.

Tez dili örneği:

“Ölçeğin hedeflediği ‘akademik öz-düzenleme’ yapısının tek baskın faktör altında toplandığı AFA ve DFA ile desteklendikten sonra, iç tutarlılık güvenirliği ω_total ve α ile raporlandı.”

---

2) Cronbach’s α: Kolay, Yaygın, Ama Koşullu

• Tanım: Madde puanlarının eş varyanslı ve tau-eşdeğer olduğu varsayımında ölçek toplam puanının tutarlılığını tahmin eder.

• Hassasiyetler: (i) Madde sayısı arttıkça α yükselir; kısa ölçeklerde düşük α yanıltıcı olabilir. (ii) Tek boyutluluk kırılırsa α anlam kaybeder. (iii) Likert maddelerde ordinallik vardır; Pearson korelasyonu α’yı aşağı çekebilir.

• İyileştirme: Polikorik korelasyon matrisi üzerinden ordinal α hesaplamak daha uygundur.

Raporlama şablonu:

“Toplam ölçek için α=.84, %95 GA [.80, .87]; alt ölçeklerde α=.78–.82. Ordinal α=.86, %95 GA [.82, .89].”

---

3) McDonald’s ω: α’nın Ötesinde Daha Gerçekçi Bir Ölçü

• ω_total: Madde yüklerine (faktör yükleri) dayalı; tau-eşdeğerlik gerektirmez.

• ω_h (omega hierarchical): Bifaktör modelde genel faktöre atfedilebilir güvenilirliği verir; ortak faktör + grup (yöntem/içerik) faktörlerini ayırır.

• Ne zaman? Tek boyutluluk tam değilse, yükler değişkense ve alt boyutlar varsa ω tercih edilir.

Tez dili:

“Bifaktör modelde genel faktör için ω_h=.72; alt boyutlar arası yöntem etkisini ayrıştırdığımızda toplam güvenirlik ω_total=.88 olarak elde edildi.”

---

4) Bileşik Güvenirlik (CR) ve Ortalama Varyans Açıklaması (AVE)

• CR (Composite Reliability): SEM/DFA çıktılarından hesaplanır; yapısal eşitlik modellerinde yaygındır.

• AVE: Yapının madde varyansını açıklama oranı; yakınsama geçerliği için AVE ≥ .50 sıklıkla eşiğe alınır.

• Rapor: “CR=.87; AVE=.56 (yakınsama geçerliğini destekler).”

---

5) Split-Half ve Spearman–Brown “Neyle, Kaç Maddeyle?”

• Split-half: Testi iki yarıya bölüp korelasyona bakar; Spearman–Brown düzeltmesiyle tam test güvenirliği tahmin edilir.

• Karar: Kısa ölçeklerde hangi madde kombinasyonuyla hedef α’ya/ω’ya ulaşıldığını Spearman–Brown kehaneti ile simüle edin.

Pratik cümle:

“8 maddelik kısa form hedefi için Spearman–Brown ile öngörülen α≈.78; seçilmiş madde setiyle doğrulanan α=.80.”

---

6) Test–Tekrar Test: Zaman İçinde Kararlılık

• İstatistik: Sınıf-içi korelasyon (ICC) veya Pearson/Spearman (ölçek türüne göre).

• Aralık: Tipik 2–4 hafta; çok kısa aralık alışma etkisi, çok uzun aralık gerçek değişim riski taşır.

• Rapor: “Test–tekrar test ICC(2,1)=.83, %95 GA [.78, .87]; ölçümler arası ortalama fark anlamsız (p>.05).”

---

7) Kodlayıcılar Arası Güvenirlik: κ ve ICC

• İkili/kategorik kodlama: Cohen’s κ (iki kodlayıcı), Fleiss’ κ (çoklu).

• Sürekli puanlama: ICC (iki-yönlü rastgele/sabit etkiler; tek/ortalama ölçüm).

• Rapor şablonu:

“İki bağımsız değerlendirici arasında kodlayıcı uyumu Cohen’s κ=.78 (iyi); puan tabanlı görev için ICC(2,k)=.88 (mükemmel).”

---

8) Genellenebilirlik Kuramı (G-Theory): Çok Kaynaklı Hatanın Anatomisi

• Amaç: Öğrenci × Madde × Puanlayıcı × Oturum gibi fasetlerin her birinin hata payını ayrıştırır.

• G-çalışması: Varyans bileşenleri; D-çalışması: Farklı tasarım konfigürasyonlarında beklenen güvenilirlik.

• Tez katma değeri: “3 puanlayıcı yerine 2 puanlayıcı + madde sayısını 12’den 16’ya çıkarmak G katsayısını .76→.83 yükseltiyor.”

---

9) Dimensionalite Kontrolü: AFA/DFA, Paralel Analiz ve Tek-Boyut Kararları

• AFA: Yüklerin dağılımı, tek baskın faktör işaretleri; paralel analiz ile faktör sayısı.

• DFA: CFI/TLI≥.90–.95, RMSEA≤.06–.08; tek boyut modelinin yeterliği.

• Karar ağacı: Tek boyut güçlü → α/ω_total raporu; çok boyut → alt ölçek α/ω + ω_h ve/veya CR.

---

10) Ordinal Likert Maddelerde Doğru Korelasyon: Polikorik ile α/ω

• Sorun: 5’li Likert’te Pearson korelasyonu, iki değişkenin süreksiz doğası nedeniyle korelasyonu küçümser.

• Çözüm: Polikorik korelasyon matrisi üzerinden ordinal α ve ordinal ω.

• Uygulama: R psych/lavaan ile DFA (WLSMV), ardından ω hesaplaması.

---

11) Madde Analizi: Madde-Toplam Korelasyonu, α-If-Item-Deleted, Ters Kodlama

• Madde-toplam (rit): .30 altı maddeler sorunlu olabilir; ancak içerik gerekçesi ile korunabilir.

• α if item deleted: α’nın yükselmesi tek başına “maddeyi at” anlamına gelmez; boyut yapısı ve geçerlik düşünülmeli.

• Ters kodlama: Hata kaynağıdır; veri temizliği aşamasında iki kez kontrol edin.

---

12) Diferansiyel Madde Fonksiyonu (DIF): Adalet Boyutu

• Amaç: Maddeler, gruplar (cinsiyet, okul türü, dil) arasında eşdeğer çalışıyor mu?

• Yöntem: Mantel–Haenszel, lojistik regresyon, IRT bazlı yöntemler.

• Tez raporu: “Cinsiyete göre anlamlı DIF gösteren 2 madde (ΔR²> .02) elendi; kalan maddelerle eşdeğerlik sağlandı.”

---

13) IRT ve Bilgi Fonksiyonu: Güvenilirliği Yetenek Düzeyinde Görmek

• Bilgi fonksiyonu (I(θ)): Ölçeğin hangi yetkinlik düzeyinde daha hassas olduğunu gösterir.

• Test Bilgisi → Hata: SE(θ)=1/√I(θ).

• Rapor: “Ölçeğin bilgi zirvesi θ≈−0.5 ile +1 arasında; uç düzeylerde hata büyüyor. Kısa form seçiminde orta düzey hassasiyete öncelik verildi.”

---

14) Kısa Form Geliştirme: Bilimsel “Diyet”

• Hedef: Zaman/maliyet kısıtı altında güvenirlik ve geçerliği koruyan kısa ölçek.

• Seçim ilkeleri: Yüksek rit, tek boyutluluğa katkı, DIF’siz maddeler, içerik kapsamı.

• Doğrulama: Kısa form için tekrar AFA/DFA, α/ω, test–tekrar test; puan dağılımının çarpıklık/aykırılık kontrolü.

---

15) Güven Aralıkları ve Karşılaştırmalar: Bonett, Feldt ve Bootstrap

• α için GA: Bonett yaklaşımı; kısa örneklemde bootstrap GA tercih edilebilir.

• İki α’nın karşılaştırılması: Feldt testi (aynı/ farklı örneklemler).

• Rapor: “α=.82, %95 GA [.77, .86]; alternatif form α=.78, %95 GA [.73, .83]; fark istatistiksel olarak anlamlı değil (Feldt p=.18).”

---

16) Eksik Veri ve Güvenilirlik: MI ile Havuzlanmış Tahminler

• Sorun: Eksik yanıtlar, madde korelasyonlarını ve α/ω’yu çarpıtabilir.

• Çözüm: Çoklu atama (m≥20); her atamada α/ω hesaplanır ve havuzlanır.

• Tez notu: MI modeli kovaryatları (yaş, cinsiyet, başarı) raporlanmalı; MAR varsayımı gerekçelendirilmelidir.

---

17) Ölçüm Eşdeğerliği ve Zaman İstikrarı: Eşit Metrik Üzerinde Güvenilirlik

• Eşdeğerlik türleri: Configural → metric → scalar (gruplar arasında) ve boylamsal eşdeğerlik.

• İpucu: Eşdeğerlik sağlanmadan alt grup α/ω karşılaştırmak anlamlı değildir; önce metrik/skalâr eşdeğerlik.

---

18) Uygulamalı Senaryo A (Sosyal Bilimler): Öz-Düzenleme Ölçeği

• AFA: Paralel analiz tek faktör önerdi; iki maddenin yükü < .30.

• Madde temizliği: 2 madde elendi; 12→10 madde.

• DFA: CFI=.95, RMSEA=.051.

• Güvenirlik: Ordinal α=.86 [ .82, .89 ]; ω_total=.88; ω_h=.73 (genel faktör güçlü).

• Test–tekrar test: 3 hafta arayla ICC=.81.

• DIF: Yok.

• Sonuç cümlesi: “Kısa ve tek boyutlu bir yapı; orta-yüksek güvenilirlik ve zaman kararlılığı sağlandı.”

---

19) Uygulamalı Senaryo B (Eğitim): Açık Uçlu Rubrik Puanlama

• Puanlayıcı eğitimi: Rubrik örnekleri ve çapraz puanlama.

• ICC: (2,k)=.86; G-çalışması: Puanlayıcı varyansı %6, madde varyansı %18.

• D-çalışması: Puanlayıcıyı 3→2’ye düşürüp maddeyi 8→12’ye çıkarma G=.83’e ulaştırıyor.

• Tez mesajı: Kaynak verimliliğiyle güvenilirliğin artırılması mümkün.

---

20) Uygulamalı Senaryo C (Sağlık): Semptom Listesi Kısa Form

• Hedef: 24 maddeden 8 maddeye.

• Seçim: IRT bilgisi en yüksek 10 madde + içerik kapsaması; pilotta 8 maddeye indirildi.

• DFA kısa form: CFI=.96; CR=.85; AVE=.52.

• Güvenirlik: ω_total=.84, test–tekrar ICC=.79.

• Rapor: Kısa form, klinik taramada süredışı avantaja rağmen güvenilirlikten ödün vermiyor.

---

21) Güvenilirlik ve Ölçekte Tavan–Taban Etkileri

• Sorun: Çok kolay/zor maddeler toplam varyansı düşürerek α’yı yanıltır.

• Çözüm: Zorluk spektrumunu genişletmek; IRT item infoya bakarak orta bölgede yoğunlaşma.

---

22) Yazılım Ekosistemi ve İş Akışı

• R: psych (α/ω/ordinal α), lavaan (DFA/CR/AVE), semTools, MBESS (GA), mirt (IRT), ltm, GPArotation, equate.

• Python: pingouin (α), semopy (SEM), pyirt.

• SPSS/Jamovi/JASP: α, split-half, test–tekrar test; JASP/Jamovi’de ω ve ordinal seçenekleri eklentilerle mevcut.

• Mplus/AMOS: DFA/SEM, CR/AVE, çok gruplu eşdeğerlik.

• Rapor otomasyonu: Quarto/R Markdown ile tablolar–şekiller için tekrarlanabilir boru hattı.

---

23) Raporlama Standartları: Tez Bölüm Şablonu

1. Ölçek tanımı ve madde sayısı (örnek madde, ters kodlu maddeler).

2. Ön analiz: AFA/DFA, paralel analiz, tek-boyut kararı.

3. Güvenirlik metrikleri: α, ordinal α, ω_total, ω_h, CR; %95 GA’lar ile.

4. Madde istatistikleri: rit, α if item deleted; içerik gerekçesiyle tutulan/çıkarılan maddeler.

5. Zaman ve kodlayıcı güvenirliği: ICC/κ + aralık ve eğitim protokolü.

6. Eşdeğerlik/DIF ve IRT bilgi analizi (varsa).

7. Kısa form (varsa) geliştirme ve doğrulama.

8. Sınırlılıklar: Küçük örneklem, tek kurum, tercihen bootstrap GA ve replikasyon önerisi.

---

24) Sık Yapılan Hatalar ve Çözümler

• Hata: Sadece α raporlamak. Çözüm: ω, CR, GA ekleyin; tek-boyut kontrolü yapın.

• Hata: α<.70 diye ölçeği “güvenilmez” ilan etmek. Çözüm: Kısa ölçek, yeni alan, klinik tarama gibi bağlamlarda .60–.70 kabul edilebilir; madde sayısı ve içerik kapsamını tartışın.

• Hata: Ters maddeleri yanlış kodlamak. Çözüm: Çift kontrol, örnek veri üzerinden doğrulama.

• Hata: Ordinal maddede Pearson matrisi ile DFA/α. Çözüm: Polikorik + WLSMV/ordinal α.

• Hata: Alt gruplar arasında α karşılaştırmak (eşdeğerlik yok). Çözüm: Önce metrik/skalâr eşdeğerlik.

• Hata: Kodlayıcı eğitimi olmadan κ/ICC yorumlamak. Çözüm: Eğitim ve kalibrasyon oturumu, rubrik örnekleri.

---

25) Güvenilirlik ve Geçerlik Bağlantısı: Kesişimi Doğru Anlatmak

• Güvenilirlik, uygulama hassasiyeti sağlar; geçerlik, doğru şeyi ölçtüğünüzü garanti eder.

• Yapısal geçerlik (DFA), yakınsama/ayrışma (CR/AVE/HTMT), ölçüt geçerliği (ilgili dış ölçütlerle korelasyon) ile güvenilirlik bulgularını aynı anlatıda birleştirin.

---

26) Karar Ağacı: Hangi Güvenilirlik, Ne Zaman?

• Likert, tek baskın faktör: Ordinal α + ω_total.

• Bifaktör hissi/alt boyutlar: ω_h + alt ölçek ω’ları; CR/AVE (SEM).

• Açık uçlu/puanlayıcı gerektiren görev: ICC + gerekirse G-theory.

• Boylamsal izlem: Test–tekrar test ICC; boylamsal eşdeğerlik.

• Kısa form geliştirme: IRT bilgi + rit + içerik kapsamı; Spearman–Brown hedefi.

---

27) “Sonuçlar” Bölümü İçin Örnek Yazım

“Ölçeğin tek boyutlu yapısı AFA (PA: 1 faktör) ve DFA (CFI=.95, TLI=.94, RMSEA=.052) ile desteklenmiştir. Ordinal α=.86 [ .82, .89 ], ω_total=.88; bifaktör modelde ω_h=.73’tür. Test–tekrar test ICC(2,1)=.81 (3 hafta). Kodlayıcı uyumu Cohen’s κ=.78’dir. Cinsiyete göre DIF tespit edilmemiştir. SEM’de CR=.87, AVE=.56; yakınsama geçerliği sağlanmıştır. Kısa form (8 madde) için α=.80; kısa form puanı ile uzun form puanı arasında r=.94 bulunmuştur.”

---

28) Güç, Örneklem ve Planlama

• α/ω tahmininde belirsizlik, örneklem büyüklüğüne duyarlıdır; GA hedef genişliği belirleyin (örn. ±.05).

• Kodlayıcı sayısı ve örnek sayısı ICC’yi doğrudan etkiler; planlamada D-çalışması yapın.

• Boylamsal çalışmalarda kayıp/veri düşmesi için %10–20 fazladan örnek planlayın.

---

29) Görselleştirme: Güvenilirliği Okunur Kılmak

• Madde-toplam haritası: rit dağılımı (0–1 skalası).

• Bifaktör yükleri şeması: Genel vs grup faktörleri.

• Bilgi fonksiyonu grafiği: θ’ye göre SE(θ).

• Forest benzeri çizim: Alt ölçek α/ω ve %95 GA karşılaştırması.

---

30) Sonuç: Tezde Güvenilirlik, İkna Edici Ölçümün Anahtarı

Güvenilirlik analizi, “bir sayı raporlayıp geçmek” değildir; ölçüm kalitesinin çok boyutlu bir anlatımıdır. İyi bir tez:

1. Ölçeğin yapısal temelini AFA/DFA ile gösterir; tek boyut kararını gerekçelendirir.

2. α’yı tek başına bırakmaz; ordinal α, ω_total/ω_h ve mümkünse CR/AVE ile tabloyu tamamlar.

3. Zaman kararlılığını (ICC), puanlayıcı uyumunu (κ/ICC), genellenebilirliği (G-theory) ve adaleti (DIF) raporlar.

4. Madde düzeyi evidansla (rit, α-if-deleted, IRT bilgi) kısa form gibi tasarım kararlarını savunur.

5. Tüm katsayılar için %95 güven aralıkları, varsayım bilgisi ve sınırlılıklarla şeffaftır.

6. Kod–veri–tablo üretimini tekrarlanabilir bir hatla otomatikler; figürleri karar verdiren biçimde sunar.

Son söz: Güvenilirlik, ölçümün sessiz güvencesidir. Onu doğru ve kapsamlı anlattığınızda, tezinizin tüm bulguları daha inandırıcı, daha taşınabilir ve daha değerlidir.

Akademi Delisi, eğitim ve akademik destek alanında kapsamlı hizmetler sunan öncü bir platformdur. Öğrencilerin akademik başarılarına yön verirken, onları bilgiyle buluşturmayı ve potansiyellerini en üst düzeye çıkarmayı amaç edinmiş bir ekibiz. Sitemiz bünyesinde ödevlerden projelere, tezlerden makalelere kadar geniş bir yelpazede destek sağlıyoruz. Alanında uzman yazarlarımız, öğrencilere özgün içerikler sunarken, aynı zamanda onlara araştırma, analiz ve yazım konularında rehberlik ederek kendilerini geliştirmelerine yardımcı oluyor.
Akademik hayatın zorluklarıyla başa çıkmak artık daha kolay. Akademi Delisi olarak, öğrencilere sadece ödevlerinde değil, aynı zamanda araştırma projelerinde, tez çalışmalarında ve diğer akademik gereksinimlerinde de destek sağlıyoruz. Sunduğumuz kaliteli hizmetler sayesinde öğrenciler zamanlarını daha verimli bir şekilde kullanabilirler. Uzman ekibimiz, her bir öğrencinin ihtiyaçlarına özel çözümler üreterek, onların akademik hedeflerine ulaşmalarına katkı sağlar.
Gelişmiş kaynaklara erişimden akademik yazım kurallarına, araştırma yöntemlerinden kaynakça oluşturmaya kadar her aşamada öğrencilere destek sunan Akademi Delisi, eğitimde yeni bir perspektif sunuyor. Amacımız, öğrencilere sadece geçici çözümler değil, aynı zamanda uzun vadeli öğrenme ve başarıya giden yolda rehberlik etmektir.