Akademi Tezlerinde Kullanılan Çok Değişkenli Analizler

Akademik tezler, tek bir bağımlı değişken ya da tek bir hipoteze sıkışmayan, çoğu kez çok boyutlu yapıları çözümlemeyi gerektirir. Eğitimde başarıyı; yalnızca test puanları değil, motivasyon, öz-yeterlik, okul iklimi ve sosyoekonomik göstergeler belirler. Sağlıkta tedavi başarısını; klinik ölçütlerle birlikte yaşam kalitesi, tedaviye uyum, komorbiditeler ve demografik faktörler etkiler. Bu nedenle tezlerde çok değişkenli (multivariate) yöntemler, hem eşzamanlı etkileri hem de örtük yapıları modellemek için temel araçtır.

1) Çok Değişkenli Analize Giriş: Ne Zaman ve Neden?

Ne zaman? Değişkenler arası ilişkiler ağının tek değişkenli testlerle yakalanamadığı; birden fazla sonuç (Y) veya çok sayıda yordayıcı (X) bulunduğu; örtük (latent) yapılara ve karma tasarımlara ihtiyaç duyulduğu zaman.
Neden? (i) İstatistiksel güç ve tip I hata kontrolü, (ii) ölçüm hatasının modele yedirilmesi (SEM), (iii) eşzamanlı yorum ve karar dili (marjinal etkiler, karşı-olgusal senaryolar).

---

2) Veri Önkoşulları: Ölçek Tipi, Örneklem, Eksik ve Aykırı

• Ölçek tipi: Sürekli/sayım/kategorik (ordinal–nominal) yapı yöntem seçimini belirler.

• Örneklem: Parametre/örneklem oranına dikkat (ör. regresyonda $n\ge 10$–$20\times$ kestirilecek parametre kuralı; SEM’de 200–300+ önerilir).

• Eksik veri: MCAR/MAR/MNAR ayrımı; çoklu atama (MI) veya FIML tercih edilir.

• Aykırı gözlemler: Z-skoru, robust Mahalanobis, etkili gözlem (Cook’s D) — ayıklama değil, gerekçeli yönetim.

---

3) Çoklu Doğrusal Regresyon (OLS): Temel Çekirdek

Amaç: Birden çok yordayıcıyla sürekli bir sonucu açıklamak.
Varsayımlar: Doğrusallık, homoskedastisite, normal artıklar, bağımsızlık, çoklu doğrusal bağlantı kontrolü (VIF<5 tercihen <2).
Rapor kalıbı:
“Model anlamlı: $F(6,312)=11.4,p<.001$, R2=0.29R^2=0.29R2=0.29. En güçlü yordayıcı ‘Öz-yeterlik’ ($\beta =0.31,95\%GA[0.18,0.44],p<.001$); çoklu bağlantı sorunu yok (maks VIF=1.9).”

İpucu: Etkileşim (X₁×X₂) ve doğrusal olmayanlık (çokterimli terimler, splines) gerekliyse ekleyin; katsayıları marjinal etkiler ile yorumlayın.

---

4) Genelleştirilmiş Doğrusal Modeller (GLM): Lojistik, Çok-Nominal, Sayım

• İkili lojistik: Olasılık–olasılık oranı (OR), ROC/AUC.

• Sıralı lojistik (proportional odds): Varsayım ihlalinde parsiyel oran modelleri.

• Çok-nominal lojistik: Bir referans sınıfa göre logitler.

• Poisson/Negatif Binom: Aşırı saçılımda Negatif Binom; çok sayıda sıfırda Zero-Inflated.
  Rapor: “Müdahale OR=1.82 (95% GA: 1.29–2.59), AUC=0.74; kalibrasyon iyi (HL p=.41).”

---

5) MANOVA ve MANCOVA: Birden Çok Y’nin Eşzamanlı Testi

Birden çok sürekli bağımlı değişken için MANOVA, kovaryans ayarlı versiyonu MANCOVA.
Test istatistikleri: Pillai’s Trace (robust), Wilks’ Λ, Hotelling’s Trace, Roy’s Largest Root.
Akış: MANOVA anlamlı → tekil ANOVA’lar ve FDR/Holm düzeltmesi.
Örnek: Üç öğretim stratejisinin okuma, yazma, kelime üzerinde çoklu etkisi: Pillai p<.001; tekillerde okuma ve kelime anlamlı.

---

6) Diskriminant Analizi (DA): Sınıflar Arası Ayrışım

Amaç: Sürekli değişkenlerle sınıfları ayıran doğrusal/kuadratik fonksiyonlar.
Varsayım: Çok değişkenli normallik (yaklaşık), eşit kovaryans (LDA) veya eşit değilse QDA.
Performans: Jackknife/doğrulama seti ile doğrulayın. Karar matrisi ve kafa karıştıran matris raporlayın.

---

7) Kanonik Korelasyon Analizi (CCA): İki Değişken Seti Arasındaki İlişki

Senaryo: Öğrenci özellikleri seti (motivasyon, öz-yeterlik) ile performans seti (okuma, yazma) arasındaki maksimum doğrusal ilişki.
Çıktı: Kanonik fonksiyonlar, yükler ve çapraz yükler; fazlalık (redundancy) indeksleri.
Uyarı: Yorum zor olabilir; yük desenini ve fazlalığı mutlaka raporlayın.

---

8) PCA ve Faktör Analizi: Boyut İndirgeme vs Gizil Yapı

• PCA: Toplam varyansı özetleyen bileşenler; veri indirgeme/görselleştirme.

• KFA/DFA: Ortak varyans ve gizil faktörler; yapı keşfi ve doğrulama.
  Karar: Ölçek geliştirme ve kuram testinde FA/DFA, değişken sayısını özetlemede PCA.

---

9) Kümeler ve Sınıflandırma: K-means, Hiyerarşik, GMM

K-means: Öklidyen uzaklığa duyarlı, ölçekleme yapın; silüet veya gap ile k seçimi.
Hiyerarşik (Ward/average): Dendrogram ile yorumlanabilir.
GMM: Olabilirlik tabanlı; olasılıksal üyelik ve eliptik kümeler.
Rapor: Küme profilleri (ortalamalar, oranlar), stabilite (bootstrap, ARI) ve dış geçerlik.

---

10) Gözetimli Öğrenme (Tez Ölçeğinde): Sınıflandırma ve Regresyon Ağaçları

CART/Random Forest/Gradient Boosting; karmaşık etkileşimleri yakalar, varsayım esnek.
Uyarı: Tezlerde yorumlanabilirlik kritik; değişken önem sırası + kısmi bağımlılık/marjinal etkilerle açıklayın.
Doğrulama: K-katlı çapraz doğrulama; fazla uyuma karşı erken durdurma/regularizasyon.

---

11) Yapısal Eşitlik Modellemesi (SEM): Ölçüm + Yapısal

Ölçüm modeli: DFA ile gizil değişkenlerin göstergeleri.
Yapısal model: Giziller arası yollar (nedensel yönelimli).
Uyum: CFI/TLI≥.90/.95; RMSEA≤.06–.08; SRMR≤.08.
İleri konular: Aracılık (mediation), düzenleme (moderation), ESEM, bifaktör, çok gruplu değişmezlik.
Rapor kalıbı: “CFI=.956, RMSEA=.049; dolaylı etki β=.12 (GA [.05, .21]).”

---

12) Çok Düzeyli (Hiyerarşik) Modeller: İç İçe Geçmiş Yapılar

Öğrenciler sınıflara, çalışanlar birimlere gömülüdür.
Model: Rastgele kesişim/eğim; ICC ile varyansın hangi düzeyde yoğunlaştığını gösterin.
Örnek: Okuma puanı ~ (1|Sınıf) + Öz-yeterlik + Kaynak → ICC=0.18; sınıf düzeyi değişken eklenince AIC iyileşmesi.

---

13) Panel ve Boylamsal Modeller: Zamanı Modellerseniz

Sabit/rasgele etkiler, fark-fark (DiD), dinamik panel (Arellano–Bond); politika/uygulama etkilerini izlemek için idealdir.
Event study katsayı grafikleri, paralel eğilim kontrolü; paydaş diline uygun karşı-olgusal görsellerle tamamlanır.

---

14) Zaman Serisi (Tezlerde): ARIMA/ETS, VAR/VECM

Makro/kurumsal veride ARIMA (durağanlaştırma, ACF/PACF), yapısal kırılma testleri; çok değişkenli seride VAR/VECM ile nedensel akış (Granger) ve şok tepkileri (IRF).
Rapor: Model diyagnostiği (Ljung–Box), kalıntı beyaz gürültü, öngörü performansı (MAE/RMSE/MAPE).

---

15) Boyut İndirgeme + Regresyon: PCR, PLS

Çok yüksek korelasyonlu yordayıcı setlerinde PCR (PCA→OLS) ve PLS (Y ile ortak varyansı maksimize eden latentler) yararlıdır.
İpucu: Bileşen sayısını çapraz doğrulamayla seçin; açıklanabilirliği temalarla destekleyin.

---

16) Eksik Veri, Aykırı ve Robust Yöntemler

• Eksik: MI (m≥20), FIML, duyarlılık analizi.

• Aykırı: Robust regresyon (Huber/M-estimator), trimmed mean ANOVA, HC3 standart hatalar.

• Rapor: “Duyarlılık analizlerinde (robust/klasik) sonuç yönü değişmedi.”

---

17) Ölçek Geliştirme ile Çok Değişkenli Analizin Köprüsü

QUAL→KFA→DFA→SEM hattı; CR, AVE, HTMT ile yakınsak/ayırt edici geçerlik; ölçme değişmezliği sağlanmadan grup ortalamaları karşılaştırılmaz. Çok değişkenli tezlerde ölçüm kalitesi, yapısal sonuçların güvenilirliğinin önkoşulu.

---

18) Model Seçimi ve Karşılaştırma: AIC/BIC, Çapraz Doğrulama

Amaç: Aşırı uyumdan kaçınarak genellenebilir modeli seçmek.
Araçlar: AIC/BIC, k-katlı CV, nested modellerde olasılık oran testi; parsimoni ilkesi.
Pratik: Birincil model + 2–3 alternatif belirtim; farklar forest grafiği ile.

---

19) Varsayım Diyagnostiği ve Artık Analizi

• OLS: artık–uyum, Q–Q, Breusch–Pagan/White (heteroskedastisite), Durbin–Watson (otokorelasyon).

• GLM: Link fonksiyonu uygunluğu, kalibrasyon (Hosmer–Lemeshow), etkili gözlemler.

• Çok düzeyli: Rastgele etkilerin dağılımı.
  Kural: Sorun varsa dönüşüm/robust/uygun aile–link değişimi.

---

20) Etki Büyüklükleri ve Karar Dili

p<.05 tek başına karar değildir.

• OLS: Standartlaştırılmış β, açıklanan varyans artışı (ΔR²).

• Lojistik: OR, olasılık değişimi, marjinal etki.

• MANOVA: η2\eta^2η2/ω2\omega^2ω2.
  Metin örneği: “Program C, alt SES’te olasılığı +9.8 yüzde puan artırıyor (95% GA: 3.1–16.4).”

---

21) Görselleştirme: Çok Değişkenliyi Okur Dostu Sunmak

• Forest: Katsayılar + GA.

• Etkileşim: Basit eğimler, marjinal etki yüzeyleri.

• MANOVA: Çoklu Y’ler için profil grafikleri.

• Panel/DiD: Olay çalışması katsayı hatları.
  Görsellerde eksen birimleri, n değerleri ve belirsizlik mutlaka gösterilsin.

---

22) Alanlara Göre Uygulama Senaryoları

• Eğitim: Çok düzeyli model (öğrenci–sınıf), SEM ile motivasyon→başarı aracı etkisi, MANCOVA ile çoklu çıktı.

• Sağlık: Lojistik/çok-nominal (klinik sınıf), PSM+logit (gözlenen denge), SEM ile yaşam kalitesi.

• İşletme: GMM ile müşteri segmentasyonu, panel sabit etkiler ile pazarlama kanalı etkisi.

• Sosyal politika: DiD ve event study ile reform etkisi; RDD sınır politikalarında.

---

23) Tezde Yöntem Bölümü: Bileşenler ve Kalıp

• Tasarım, örneklem, ölçüm, temizlik (eksik/aykırı), güvenirlik–geçerlik.

• Model seçimi gerekçesi, varsayımlar, yazılım/versiyon.

• Ön kayıt/ekler: analiz planı, alternatif belirtimler.
  Kalıp parçası: “Varsayım ihlali nedeniyle Welch ANOVA, lojistikte robust SH; tüm analizler R 4.4.0, lavaan 0.6-17 ile.”

---

24) Sonuçların Yazımı: “İstatistik” → “Anlam”

Her bulgu kuramsal çerçeve ve uygulama ile bağlansın:

• “Etkileşim gösteriyor ki… bu, X kuramındaki Z mekanizmasıyla tutarlıdır.”

• “Politika önerisi: Kaynaklar alt SES gruplarında C müdahalesine önceliklendirilsin.”

---

25) Açık Bilim, Tekrarlanabilirlik ve Etik

• Kod ve (mümkünse) anonim veri paylaşımı; lisans belirtin.

• Kişisel verilerde anonimleştirme, küçük hücre bastırma (n<5).

• Denetim izi: Temizlik kararları, model seçim notları, duyarlılık paketleri.

---

26) Sık Hatalar ve Kaçınma Stratejileri

1. Yalnızca p-değeri anlatmak: Etki büyüklüğü + GA verin.

2. Çoklu bağlantıyı görmezden gelmek: VIF, düzenlileştirme (ridge/lasso/elastic net) düşünün.

3. Eksik veriyi listwise atmak: MI/FIML.

4. MANOVA→tekillerde düzeltmesiz çoklu test: FDR/Holm kullanın.

5. SEM’de modifikasyon avcılığı: Teori gerekçesi olmadan hataları bağlamayın.

6. Panelde paralel eğilim kontrolsüz DiD: Ön dönem trendlere bakın.

7. K-means ölçeklemesiz: Standardize edin; k seçimi için ölçüt kullanın.

---

27) Hızlı Karar Ağacı (Ne Kullanmalıyım?)

• Y=0/1 (olay) → Lojistik (varsayım ihlali? robust/penalize).

• Y=sayım → Poisson/NB (aşırı sıfır? ZINB).

• Y=sürekli, çok X → OLS (+ etkileşim/spline).

• Y=çoklu sürekli → MANOVA/MANCOVA.

• Gizil yapı → KFA/DFA; yapısal ilişki → SEM.

• İç içe tasarım → Çok düzeyli.

• Zaman/politika → DiD, panel FE/RE, event study.

• Segmentasyon → K-means/GMM.

• İki set arası ilişki → CCA.

---

28) “Yapıştır–Kullan” Rapor Paragrafları

Lojistik (PSM sonrası):
“Eşleştirme sonrası dengesizlik azaldı (SMD<0.1). Müdahale etkisi anlamlı: OR=1.63 (95% GA: 1.18–2.26), AUC=0.72; kalibrasyon iyi (HL p=.48). Marjinal etki: +7.4 yüzde puan (GA: 2.1–12.6).”

SEM (Aracılık):
“Model uyumu tatmin edici (CFI=.957, TLI=.946, RMSEA=.052, SRMR=.045). X→M β=.36, M→Y β=.28; dolaylı etki β=.10 (bootstrap GA [.04, .18]).”

Çok düzeyli:
“Null model ICC=.19. Rastgele kesişim modeli AIC’yi 38 puan düşürdü. Sınıf düzeyi ‘Kaynak’ etkisi β=.23 (p=.009).”

---

29) Görsel Şablonlar (Kısa)

• Forest (katsayı+GA): ana model ve duyarlılıklar yanyana.

• Etkileşim: Basit eğimler (düşük/orta/yüksek Z).

• Event study: t=-4…+6 dönem katsayıları, 95% GA.

• Küme profilleri: Radar/bar + örnek büyüklükleri.

---

30) Tez Son Bölümünde Sentez

Analitik bulgularınızı kuram ve uygulama ile birleştiren 3–5 maddelik bir “karar metni” oluşturun.
Örn.: “(1) C stratejisi alt SES’te daha etkilidir; (2) etki, öz-yeterlik aracılığıyla işler; (3) sınıf düzeyi kaynakları etkiyi büyütür; (4) politika, C’nin ölçeklenmesini ve öz-yeterlik modülünü birlikte hedeflemelidir.”

Sonuç

Çok değişkenli analizler, tez çalışmalarına derinlik ve güç kazandırır: Birden çok sonucu birlikte ele alır, karıştırıcıları denetler, etkileşimleri ve örtük mekanizmaları görünür kılar. Doğru araç seçimi, veri/varsayım uyumu, ölçüm kalitesi (KFA/DFA/SEM), çok düzeyli ve boylamsal yapıların gözetilmesi, etki büyüklüğü ve belirsizlik odaklı raporlama; bulguların yalnızca istatistiksel değil, kuramsal ve pratik anlamda da ikna edici olmasını sağlar.

Tezinizde başarılı bir çok değişkenli analiz stratejisi; (i) net araştırma sorusu, (ii) titiz veri boru hattı, (iii) uygun model ve varsayım yönetimi, (iv) görselleştirme ve karar dili, (v) duyarlılık ve açık bilim sütunlarına yaslanır. Bu çerçeveyle ilerlediğinizde, sonuçlarınız dergi sayfalarında yer bulmanın ötesine geçer; derslikte, klinikte, işletmede ve politika masasında eyleme dönüşür.

---

Akademi Delisi, eğitim ve akademik destek alanında kapsamlı hizmetler sunan öncü bir platformdur. Öğrencilerin akademik başarılarına yön verirken, onları bilgiyle buluşturmayı ve potansiyellerini en üst düzeye çıkarmayı amaç edinmiş bir ekibiz. Sitemiz bünyesinde ödevlerden projelere, tezlerden makalelere kadar geniş bir yelpazede destek sağlıyoruz. Alanında uzman yazarlarımız, öğrencilere özgün içerikler sunarken, aynı zamanda onlara araştırma, analiz ve yazım konularında rehberlik ederek kendilerini geliştirmelerine yardımcı oluyor.
Akademik hayatın zorluklarıyla başa çıkmak artık daha kolay. Akademi Delisi olarak, öğrencilere sadece ödevlerinde değil, aynı zamanda araştırma projelerinde, tez çalışmalarında ve diğer akademik gereksinimlerinde de destek sağlıyoruz. Sunduğumuz kaliteli hizmetler sayesinde öğrenciler zamanlarını daha verimli bir şekilde kullanabilirler. Uzman ekibimiz, her bir öğrencinin ihtiyaçlarına özel çözümler üreterek, onların akademik hedeflerine ulaşmalarına katkı sağlar.
Gelişmiş kaynaklara erişimden akademik yazım kurallarına, araştırma yöntemlerinden kaynakça oluşturmaya kadar her aşamada öğrencilere destek sunan Akademi Delisi, eğitimde yeni bir perspektif sunuyor. Amacımız, öğrencilere sadece geçici çözümler değil, aynı zamanda uzun vadeli öğrenme ve başarıya giden yolda rehberlik etmektir.