Akademik Tezlerde SPSS ile Korelasyon Analizi

Korelasyon analizi, iki ya da daha fazla değişken arasındaki doğrusal (veya monotonik) ilişkinin yönü ve gücü hakkında sistematik bilgi verir. Tez çalışmalarında en sık kullanılan türler Pearson (r), Spearman sıra farkları (ρ) ve Kendall tau-b (τ_b) korelasyonlarıdır. SPSS, bu üçlünün yanı sıra kısmi korelasyon (partial r), iki-değerli özel durumlar (phi, nokta-çift serili, biserial), bootstrap güven aralıkları, iki değişkenli serpilme diyagramları, çoklu test düzeltmeleri ve sintaks ile tekrarlanabilir akışlar için zengin bir araç seti sunar.

1) Korelasyonun anlamı ve sınırı

r, ρ, τ_b değerleri -1 ile +1 arasında değişir: işaret yönü, mutlak değer gücü gösterir. Korelasyon nedensellik değildir; korelasyon, değişkenlerin birlikte değişimi hakkında bilgi verir, neden–sonuç çıkarımı sağlamaz. Tezde, kuramsal çerçeveyle ilişkiyi yorumlayın.

---

2) Doğru korelasyon türünü seçme

• Pearson r: Sürekli, yaklaşık normal ve doğrusal ilişki; aykırıya duyarlı.

• Spearman ρ: Sıralı/ordinal veya doğrusal olmayan ama monotonik ilişkiler; aykırıya daha dayanıklı.

• Kendall τ_b: Küçük örneklem ve çok bağ (tie) olduğunda tercih edilebilir; yorumlaması daha tutarlıdır.

• Phi (φ): İki ikili değişken.

• Nokta-çift serili (r_pb): Bir ikili, bir sürekli (gerçekte kesilmiş sürekli).

• Biserial: Bir sürekli + yapay ikili (gerçekte kesikli eşik); pratikte r_pb daha sık kullanılır.
  Kural: Ölçek tipi + varsayım + örneklem büyüklüğü → seçim.

---

3) Varsayımlar: Doğrusallık, normalite, homoskedastisite

• Pearson için: yaklaşık iki-değişkenli normal, doğrusal ilişki, homoskedastisite (değişen varyans olmaması).

• Spearman/Kendall için: monotonik ilişki yeterlidir.
  SPSS’te serpilme diyagramı (Scatterplot) ve artık grafiklerine bakın; Q–Q grafikleri ile normaliteyi değerlendirin.

---

4) Eksik veri ve SPSS seçenekleri

SPSS, korelasyonda Pairwise (çift bazlı) veya Listwise (liste bazlı) eksik veri elemesini sunar.

• Listwise: Tüm değişkenler eksiksiz gözlem ister (n azalır, karşılaştırılabilirlik artar).

• Pairwise: Her çift için kullanılabilir gözlemler (n değişir, bilgi kaybı azalır).
  Tezde seçim gerekçenizi yazın; mümkünse MI (çoklu atama) sonucu ile duyarlılık kontrolü yapın.

---

5) Ölçek güvenilirliği ve korelasyon

Çok maddeli ölçeklerden türetilen toplam puanların güvenilirliği (α/ω) üst sınır oluşturur: güvenilirliği düşük ölçeklerde korelasyon zayıflar. SPSS’te Analyze → Scale → Reliability Analysis ile α raporlayın; ardından korelasyonları yorumlayın.

---

6) Aykırı değer ve etkili gözlemler

Pearson r, aykırı noktalar tarafından “çekilir”.

• Serpilme diyagramında uç noktaları işaretleyin.

• Mahalanobis mesafesi ile çok değişkenli aykırıları inceleyin.

• Aykırı çıkarma, winsorize veya Spearman alternatifiyle duyarlılık raporlayın.

---

7) SPSS menü: Pearson, Spearman, Kendall

Analyze → Correlate → Bivariate…

• “Pearson”, “Spearman”, “Kendall’s tau-b” seçenekleri.

• “Two-tailed” (iki yönlü) geneldir; hipotez tek yönlü ise raporda gerekçelendirin.

• “Flag significant correlations” ve “Means and standard deviations” kutularını ihtiyaca göre seçin.

---

8) SPSS menü: Kısmi korelasyon (Partial)

Analyze → Correlate → Partial…

• İlgi değişkenlerini “Variables”, kontrol edilecekleri “Controlling for” alanına atın.

• “Zero-order correlations” kutusunu işaretleyerek kısmi öncesi düzeyleri de alın.
  Yorum: r_{XY.Z} kovaryansın Z etkisinden arındırılmış ilişkiyi verir.

---

9) SPSS menü: İkili değişkenler – phi ve r_pb

Analyze → Descriptive Statistics → Crosstabs → Statistics → Phi and Cramer’s V ile φ ve V;
r_pb için Bivariate penceresinde ikili–sürekli çifti Pearson ile analiz etmek genelde yeterlidir (SPSS ayrı etiketlemez). Raporda değişken tipini açık yazın.

---

10) Bootstrap güven aralıkları

Analyze → Correlate → Bivariate → Bootstrap…

• Örn. B=2000 örnekleme, BCa güven aralıkları.

• Özellikle küçük n ve normalite dışı koşullarda güvenilirdir.
  Rapor: “r=.32, 95% BCa GA [.12, .49]”.

---

11) Çoklu test ve FDR/Holm

Bir matris içinde çok sayıda korelasyon test ediyorsanız tip I hata şişer. SPSS menüde yerleşik FDR yok; sintaks veya dış araçla p-düzeltme uygulayın. Tezde yöntem: Holm–Bonferroni veya Benjamini–Hochberg FDR ve hangi ailede uyguladığınız.

---

12) Fisher z dönüşümü ve güven aralığı

Pearson r’nin dağılımı simetrik değildir. Fisher z ile:
z=12ln⁡1+r1−rz=\tfrac{1}{2}\ln\frac{1+r}{1-r}z=21​ln1−r1+r​, SE=1/n−31/\sqrt{n-3}1/n−3

13) Etki büyüklüğü yorum aralıkları

Genel rehber (bağlama göre değişir): |r| ≈ .10 küçük, .30 orta, .50 büyük. Spearman/Kendall için benzer sezgi kullanılabilir. Etki büyüklüğünü güven aralığıyla birlikte yorumlayın; “r=.28 (GA [.05, .47])”.

---

14) Serpilme diyagramı ve düşük-yoğunluklı poyrazlar

Graphs → Chart Builder → Scatter/Dot

• Fit Line (linear/loess) ile çizgi ekleyin.

• Yoğunluk örtüşmesini görmek için Binning veya jitter uygulayın.

• Monotonik ama doğrusal olmayan yapı varsa Spearman’a geçin.

---

15) Heterojenlik: Alt gruplar ve moderatörlük

Alt gruplarda (cinsiyet, sınıf düzeyi) ilişki farklı mı?

• SPSS’te Split File ile gruplara göre korelasyon tablosu.

• Farkın istatistiksel testi için Fisher z ile iki r’nin karşılaştırılması.

• Moderasyon hipotezi varsa korelasyon değil etkileşimli regresyon kurun.

---

16) Kısmi ve yarı-kısmi korelasyon

• Kısmi (partial): X–Y ilişkisini Z’nin etkisinden arındırır.

• Yarı-kısmi (semipartial): Sadece bir tarafı arındırır; regresyonda β ile daha yakındır.
  SPSS doğrudan yarı-kısmiyi “Correlate”te vermez; Linear Regression → Save → Part/Partial ile çıkarımlar yapılabilir.

---

17) Zaman serisinde korelasyon tuzağı

Trendli serilerde yalancı korelasyon yüksek görünebilir. Eğitim/sosyal politika serilerinde durağanlaştırma yapmadan r yorumu hatalıdır. SPSS’te Time Series modülleri veya fark alma/yıl etkisini kontrol ederek kısmi r hesaplayın.

---

18) Örnek Olay A (Eğitim): Öz-yeterlik ve okuma puanı

n=212, normalite ~makul. SPSS Bivariate Pearson: r=.34, p<.001; bootstrap 95% GA [.21, .46].
Kısmi r (SES kontrol): r=.27, p<.001.
Yorum: İlişki orta düzeyde; SES kısmen açıklama sunuyor ama etki sürüyor.

---

19) Örnek Olay B (Sağlık): Semptom şiddeti (ordinal) – yaşam kalitesi

Dağılım çarpık, ölçek ordinal → Spearman ρ. Sonuç: ρ=-.42, p<.001; GA (bootstrap) [-.54, -.28].
Yorum: Monotonik ve belirgin negatif ilişki.

---

20) Örnek Olay C (Psikoloji): İki ikili değişken (tanı × riskli davranış)

Crosstabs → Phi and Cramer’s V → φ=.29, p=.004.
Yorum: Orta büyüklükte pozitif ilişki; hücre beklenen sayıları düşükse Fisher exact ekleyin.

---

21) Örnek Olay D (İşletme): Tek yönlü hipotez

H1: Müşteri memnuniyeti ↑ → tekrar satın alma ↑ (pozitif). Pearson r=.18.
Tek yönlü p için rapor: “r=.18, p_tek=.018”. Gerekçeyi ön kayıtta belirtin; aksi halde iki yönlü p kullanın.

---

22) Çok değişkenli korelasyon matrisi

Analyze → Correlate → Bivariate’a birden fazla değişken atayın.

• Matris genişse sadece ilgi çiftlerini raporlayın, tamamını eklerde verin.

• Isı haritası için dışa aktarım + görselleştirme yazılımı (ya da Python/R köprüleri).

---

23) Korelasyon vs regresyon

Korelasyon simetriktir (X↔Y); regresyon yönlüdür (Y|X). Hipotez nedensel/öngörüye dönükse regresyon/SEM kurun; korelasyonu tanısal ve ön bilgi olarak kullanın.

---

24) Kovaryansı raporlamak gerekli mi?

Kovaryans, birimlere bağlı olduğundan bağlamsızdır; r ise ölçekten arındırılmıştır. Yine de kimi dergiler ort., s, cov ister. SPSS’te Analyze → Correlate → Bivariate → Options → Means and standard deviations ile tabloyu zenginleştirin.

---

25) Yetersiz n ve güven aralığı genişliği

Küçük n’de r kestirimi oynaktır. Bootstrap GA ekleyin, “belirsizlik”i vurgulayın. Gerekirse güç analizi (G*Power) ile r için nümerik planı ek dosyada sunun.

---

26) Veri dönüştürme: Log/sqrt ve robust alternatif

Sağa çarpıklıkta log/sqrt dönüşümü Pearson’ı iyileştirebilir. Alternatif olarak Spearman/Kendall raporlayın; her iki yaklaşımın yönü aynıysa bulgu daha sağlamdır.

---

27) SPSS sintaks: Tekrarlanabilirlik

Örnek:

CORRELATIONS
/VARIABLES=oz_yeterlik okuma_puani
/PRINT=TWOTAIL NOSIG
/STATISTICS DESCRIPTIVES.
PARTIAL CORR
/VARIABLES=oz_yeterlik okuma_puani
/CONTROLLING=SES.
BOOTSTRAP
/SAMPLING METHOD=SIMPLE N=2000.

28) Rapor şablonu (APA uyumlu)

“Öz-yeterlik ile okuma puanı arasında pozitif ve orta büyüklükte ilişki bulunmaktadır, r(210)=.34, p<.001, %95 GA [.21, .46]. SES kontrol edildiğinde ilişki sürmektedir, kısmi r=.27, p<.001. Çoklu testler Holm ile düzeltilmiştir.”

---

29) Sık hatalar ve önleme

1. Doğrusal olmayan ilişkiye Pearson uygulamak. → Serpilme + Spearman/Kendall.

2. Aykırıyı görmezden gelmek. → Duyarlılık sunun.

3. Çoklu testte düzeltmesiz p yağmuru. → Holm/FDR.

4. Eksik veride kontrolsüz pairwise. → Listwise/MI gerekçesi.

5. r’yi nedensellik diye yorumlamak. → Teoride mekanizma + ek analiz.

---

30) Görselleştirme şablonları

• Serpilme + lineer/loess eğrisi + %95 GA bandı

• Spearman için sıra–sıra serpilme

• Isı haritası (korelasyon matrisi), düşük üçgeni rapora alın

• Partial regression plot (regresyon modülüyle)

Sonuç

SPSS ile korelasyon analizi, tezinizdeki değişkenler arası ilişkilerin şeffaf, tekrarlanabilir ve karar dostu bir resmini sunar. Başarı, uygun korelasyon türünü seçmek (Pearson–Spearman–Kendall), varsayımları sınamak (doğrusallık, normalite, homoskedastisite), eksik veriyi bilinçli yönetmek, aykırılara karşı duyarlılık göstermek, güven aralıkları ve mümkünse bootstrap ile belirsizliği dürüstçe raporlamak ve çoklu testlerde FDR/Holm gibi düzeltmeler uygulamaktan geçer.

Korelasyon, çoğu zaman başlangıç merdivenidir: kısmi korelasyonlar, regresyon/SEM, aracılık–düzenleme analizleri ve nedensel çerçeveler için ön bilgi sağlar. İlişkinin yönünü ve büyüklüğünü kuramsal bağlamla birleştirip, etki büyüklüğü ve GA ile somutlaştırdığınızda, SPSS çıktıları yalnız bir tablo olmaktan çıkar; ikna edici bilimsel argümana dönüşür. Sonuç olarak: Doğru tür, doğru varsayım, doğru raporlama—tezinizde korelasyon, güçlü bir köprü olur.

Akademi Delisi, eğitim ve akademik destek alanında kapsamlı hizmetler sunan öncü bir platformdur. Öğrencilerin akademik başarılarına yön verirken, onları bilgiyle buluşturmayı ve potansiyellerini en üst düzeye çıkarmayı amaç edinmiş bir ekibiz. Sitemiz bünyesinde ödevlerden projelere, tezlerden makalelere kadar geniş bir yelpazede destek sağlıyoruz. Alanında uzman yazarlarımız, öğrencilere özgün içerikler sunarken, aynı zamanda onlara araştırma, analiz ve yazım konularında rehberlik ederek kendilerini geliştirmelerine yardımcı oluyor.
Akademik hayatın zorluklarıyla başa çıkmak artık daha kolay. Akademi Delisi olarak, öğrencilere sadece ödevlerinde değil, aynı zamanda araştırma projelerinde, tez çalışmalarında ve diğer akademik gereksinimlerinde de destek sağlıyoruz. Sunduğumuz kaliteli hizmetler sayesinde öğrenciler zamanlarını daha verimli bir şekilde kullanabilirler. Uzman ekibimiz, her bir öğrencinin ihtiyaçlarına özel çözümler üreterek, onların akademik hedeflerine ulaşmalarına katkı sağlar.
Gelişmiş kaynaklara erişimden akademik yazım kurallarına, araştırma yöntemlerinden kaynakça oluşturmaya kadar her aşamada öğrencilere destek sunan Akademi Delisi, eğitimde yeni bir perspektif sunuyor. Amacımız, öğrencilere sadece geçici çözümler değil, aynı zamanda uzun vadeli öğrenme ve başarıya giden yolda rehberlik etmektir.